معنای رزق
رزق به معنای روزی و عطای دائمی می‌باشد، حال چه دنیوی و چه اخروی و چه مادی و چه معنوی باشد.
به تمام نیازمندی‌هایی که برای ادامه حیات موجودات ضروری است رزق گفته می‌شود. از آنجا که خداوند خالق همه موجودات است روزی رسان موجودات نیز خداوند سبحان است.
1- رابطه امور معنوی و جذب روزی
هرکس مقدار زیادی از وقت خود را صرف درآمد و معاش خود و کسان خود می‌کند. کسی که در اندیشه معاش است، باید به این پرسش‌ها پاسخ دهد که اگر خداوند خالق انسان است و روزی او را تضمین نموده است، پس تلاش ما برای چیست؟ و اگر کار کردن ما نقشی در روزی ما ندارد و ما فقط مسئول دریافت آن هستیم پس این همه کار و تلاش انبیاء و اولیا و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) برای چه بوده است؟ و آیا امور معنوی، از قبیل توبه و استغفار، صدقه، دعا و... چه تاثیری در جلب روزی دارند؟ در اینجا سه دیدگاه مطرح می‌شود:
دیدگاه تفریطی در رزق
منطق عده‌ای از دینداران آن است که رازق، تنها خداوند است و بس. او خالق است و ما مخلوق، او رازق است و ما مرزوق. روزی ما را او خود تضمین نموده و خداوند از وعده خود هرگز تخلف نخواهد کرد.
در این دیدگاه، برای کار و تلاش انسان امتیاز لازم در نظر گرفته نشده است. گویی که تلاش انسان برای امرار معاش، دخالت در کار خداست و نوعی بی اعتنایی و حتی انکار تقدیر الهی است. از این نظر می‌توان این دیدگاه را دیدگاهی تفریطی دانست.
دیدگاه افراط در رزق
عده‌ای هم که خواسته‌اند ارزش لازم نسبت به تلاش انسان در نظر گرفته شود، می‌گویند: خداوند گرچه رازق است، اما کار انسان را به انسان واگذار کرده و خود او را مسؤول بدست آوردن روزی اش دانسته است. پس باید عقل حسابگر داشت و از زور بازو کمک گرفت.
این طرز تفکر گرچه نقطه ضعف تفکر قبلی را ندارد و به کار و تلاش انسان ارزش می‌دهد، اما خالی از اشکال نیست و نقطه ضعف آن اصل قرار دادن کار انسان و بی توجهی به عوامل معنوی است. از این نظر می‌توان آن را دیدگاه «افراطی» نامید.
دیدگاه اعتدال در رزق
راه اعتدال، راه سوم است در اسلام، تأکید زیادی بر توکل به خداوند در کسب رزق و روزی شده است، اما این به معنای عدم تلاش و کوشش نیست. در واقع، روایات و آموزه‌های دینی به ما می‌آموزند که باید هم به خداوند توکل کنیم و هم از راه‌های حلال و مشروع برای کسب روزی تلاش کنیم. بنابراین، توکل به خداوند و تلاش برای کسب روزی دو روی یک سکه هستند. خداوند به کسانی که تلاش می‌کنند، برکت می‌دهد و راه‌های کسب روزی را برایشان هموار می‌سازد.
۲ - روزی حلال در قرآن
با نگاه به آیات قرآنی در می‌یابیم که قرآن هرگز ما را به چشم پوشی از مواهب الهی دعوت نکرده است و فقر را ارزش و نعمت به حساب نیاورده و همیشه آدمی را دعوت به فعالیت نموده است تا از طریق کار و کوشش خود به روزی حلال دسترسی داشته باشد و دستور داده است که از روزی حلال و پاکیزه بخورید: «ای مردم، از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه بخورید»[1]
در این آیه مراد از طیبات، چیزهای حلال و پاکیزه است که خداوند متعال روزی بندگانش قرار داده است و به حالت دستوری آورده است که از حلال و طیب تناول کنید.
۳ - ارزش روزی حلال
بنابر روایاتی که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان معصوم (علیهم‌السّلام) رسیده، بر همه لازم است در راه به‌دست آوردن درآمد حلال تلاش کنند و از بیکاری و تنبلی و حرام‌خواری بپرهیزند. بنابراین با اینکه روزی‌رسان خداوند متعال است و خود روزی را تقسیم و تقدیر می‌کند، امّا همه موظف‌اند منبع درآمدی حلال داشته باشند، زیرا خداوند به وسیله اسباب روزی می‌دهد.
۴ - نهی از حرام‌خواری
اسلام انسان را در کسب روزی و به دست آوردن متاع زندگی آزاد گذارده، امّا هرگز اجازه نداده که او در این راه مسیری را پیش گیرد که اخلاق را فاسد گرداند و او را در معرض سقوط قرار دهد و یا موجب فساد در جامعه شود. هرکاری که موجب سود شخصی امّا ضرر و بدبختی برای شخص دیگر یا اجتماع بشری باشد و امنیت اقتصادی و سلامت فرد یا جامعه را به خطر بیندازد، جرم و گناه شمرده و بر آنها کیفر سخت در دنیا و عذاب دردناک در آخرت وعده داده است، مانند ( رشوه‌خواری، دزدی ) به هر شکل آن(کم‌فروشی، قمار، ربا، رانت‌خواری، غش در معامله، احتکار نیازمندی‌های مردم و....)
با توجه به روایات بیان شده از ائمه معصومین (علیه‌السّلام)، راهکار مناسب برای کسب روزی حلال ابتدا شناخت دین و مسائل دینی و بعد از آن آشنا شدن با مسائل خرید و فروش بیان می‌کنند و به صراحت اعلام می‌دارند که شخصی که به این‌ها عمل نکند، خود را در شبهات و حرام گرفتار خواهد کرد.
عوامل جلب رزق
عواملی هستند که باعث افزایش رزق می شوند:
1- قرض دادن به یکدیگر: قرض دادن به دیگران سبب افزایش برکت زندگی می شود؛ حضرت رسول (صلی الله علیه و اله)«وام دادن به یکدیگر» را از عوامل برکت زا برشمرده اند.
«قرض» یعنی یک شخص مالی را به دیگری می‌دهد به این شرط که دیگری مثل مال را در مدتی که تعیین می‌شود به شخص اول برگرداند.
ارزش دینی قرض دادن
فرهنگ قرض دادن، از جمله سنت های بسیار ارزشمند اسلامی است که در قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام از اجر و ارزش فراوانی برخوردار است. خدای متعال خود را طرف حساب قرض دهنده دانسته و می فرماید: «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً؛ [4] کیست آن کس که به خدا وامى نیکو دهد.» قرآن کریم، وعده بازپرداخت مضاعف و نیز پاداشی نیکو به قرض دهنده را یادآور می شود.
آداب قرض دادن و قرض گرفتن در اسلام
کسى که به مؤمنى قرض داد، منتظر بماند تا پرداخت قرض براى او امکان‌پذیر شود؛ یعنی همان طور که جایز نیست بدهکار با فرض توانایى، پرداخت مال را به تأخیر بیندازد، همین طور نیز اگر طلبکار مى‌داند بدهکار توانایى ندارد، جایز نیست او را تحت فشار قرار دهد.
در آموزه های دینی ما قرض دادن به برادران مؤمن، آداب و شرایطی دارد که برخی از آنها چنین است:
- قرض همراه با اخلاص باشد.
- با دل خوش و رضایت کامل باشد.
- قرض از مال حلال باشد.
- قرض مکتوب شود.
یکی از اموری که اسلام بدان تأکید بسیاری نموده، موضوع قرض دادن به نیازمندان است تا جایی که در روایات ما آن را از صدقه برتر دانستند.
امّا باید توجه داشت در برخی از موارد ما به وظایف مان و آداب و شرایطی که وجود دارد عمل نمی کنیم و از این جهت زیان هایی بر ما وارد می شود، ولی آگاهانه و یا ناآگاهانه گناه آن را بر گردن دیگران می گذاریم.
برای قرض الحسنه، این سنت پسندیده، شرایطی بیان شده است که در طولانی ترین آیه از قرآن بدان اشاره شده است:
«اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که بدهى مدّت‌دارى (به خاطر وام یا داد و ستد) به یک دیگر پیدا می کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‌اى از روى عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد! و کسى که قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن خوددارى کند! پس باید بنویسد، و آن کس که حق بر عهده اوست، باید املا کند، و از خدا که پروردگار او است بپرهیزد، و چیزى را فروگذار ننماید!... ».[5] در روایات نیز به این مهمّ تأکید شده است. بنابر این با توجه به تأکیداتی که از جانب اسلام برای استحکام امر قرض بیان شده، اگر ما کوتاهی نموده و خسارتی دامان ما را گرفته نباید آن را به حساب دین یا رهبران آن بگذاریم( البقرة 282)
در موقعیت‌های غیراضطراری، به گرفتن قرض توصیه نمی شود. آموزه‌های اسلامی نیز قرض گرفتن را ناپسند می‌دانند. بله؛ قرض دادن پسندیده است، اما قرض گرفتن، نه. در روایات، معصومین (ع) انسان‌ها را از قرض گرفتن باز داشته و پیامدهای نامطلوب آن را بیان کرده‌اند: رنج و اندوه، خواری، گرفتاری، پیری چهره، سرگردانی ذهن، بی‌خوابی، بلای بزرگ، موجب ننگ و از بین برندۀ دین.
بر اساس روایات معصومین (ع)، قرض گرفتن برای اموری که به حفظ دین کمک می‌کند (مانند ازدواج) و زیارت امام حسین (ع) ناپسند نیست.
پیامبر خدا (ص) می فرمایند: از بدهکار شدن دوری کن؛ زیرا بدهکاری عیب انسان دین‌دار است.[6]
انسان مؤمن با عنایت به رزاقیت خداوند متعال و استعدادهایی که خداوند به او هدیه داده، تا جای ممکن از قرض گرفتن دوری می‌کند و با اعتماد به خداوند و تلاش خود، درآمد به دست می‌آورد و به نیازهایش پاسخ می‌دهد.
با این همه، اگر راهی جز قرض گرفتن نداشتید، موارد زیر را مدنظر قرار دهید:
1. قرض گرفتن بدون احتیاج، مکروه است و با افزایش نیاز، کراهت آن کاهش می‌یابد؛ تا جایی که برای اموری مانند حفظ جان یا آبرو، کراهت آن از بین می‌رود و واجب می‌شود.
2. اگر در قرض شرط شود مبلغی بیشتر از آنچه قرض گرفته شده بازپرداخت شود، رباست ربا گناه بزرگی است و بر اساس آیات قرآن، جنگ با خداست. همچنین اگر شرط شود علاوه بر بازپرداخت قرض، کار یا خدمتی ارائه شود، مانند رنگ‌آمیزی دیوار خانه، تعمیر اثاثیه، ختم قرآن برای شادی روح درگذشتگان یا اهدای تلفن همراه، باز هم ربا به حساب می‌آید.در قرض، شرط هیچ‌گونه مبلغ، کار و به طور کلی، هیچ زیاده‌ای نباید بر مبلغ قرض گذاشته شود.
3. گاهی با توافق قرض‌دهنده و قرض‌گیرنده، برای بدهی سررسید تعیین می‌شود که به آن بدهی مدت‌دار نیز می‌گویند. برای مثال، بدهی باید دو ماه آینده پس داده شود. این امکان نیز وجود دارد که برای قرض، سررسید مشخص نشود. در این حالت، هر گاه قرض‌دهنده پول خود را مطالبه کرد، باید به او پس داده شود. به عبارت دیگر، اگر قرض مدت‌دار باشد، طلبکار نمی‌تواند پیش از آن مدت، طلبش را درخواست کند و اگر مدت‌دار نباشد، طلبکار هر وقت بخواهد می‌تواند طلبش را درخواست کند.
4. مبلغ، طرفین، شروط و در صورت مدت‌دار بودن قرض، زمان بازپرداخت آن را بنویسید و دو شاهد آن را امضا کنند. طولانی‌ترین آیۀ قرآن (آیۀ 282 سورۀ بقره) دربارۀ این موضوع مهم است.
5. تمام بدهی‌های شخص با مرگ او حال می‌شود؛ یعنی سررسید آن به زمان کنونی تبدیل می‌شود.
6. شخصی که قرض می‌کند، باید پیش از قرض به فکر بازپرداخت آن باشد. برای مثال، بداند در آینده مالی خواهد داشت که با آن قرضش را بپردازد یا شخصی را داشته باشد که پس از او بدهی‌اش را بپردازد (روایت از امام صادق (ع).[7]
درست است که کسی که پولی رابه دیگری قرض می دهد باید در مورد فرد مقروض خویشتن داری داشته باشد اما قرض گیرنده هم مسئول است قرض خود را به موقع پرداخت کند.
در«بحار الانوار» به نقل از پیامبر(ص) آمده است که «اگر کسی بتواند حق کسی را بپردازد ولی معطل کند، هر روز که بگذرد برایش گناه شخص باجگیرنوشته می شود.»
امام صادق (ع) در وسائل الشیعه فرموده اند: «کسی که پولی را قرض بگیرد و انگیزه پس دادنش را نداشته باشد، مانند دزد است.»
همیشه پیش از قرض گرفتن باید به فکر این باشیم که از چه محلی و چگونه می‌خواهیم آن را بازپرداخت کنیم.
2- تلاش و کوشش هدفمند: اولین عاملی که تاثیر آن در جلب روزی پیداست کار و تلاش است. منظور از تلاش و کوشش، تلاشی امیدوارانه، هدفمند همراه با پشتکار است. خداوند در سوره نجم آیه 39 می فرماید: وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى(و اینکه براى انسان جز حاصل تلاش او نیست.) وظیفه انسان برای جلب رزق و روزی، خود را در معرض روزی قرار دادن و «طلب» آن است.
3- ازدواج: پیامبراکرم (ص) می فرمایند که با ازدواج، رزق را طلب کنید.
«وانکحوا الایامی منکم والصالحین من عبادکم وامائکم ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله؛[2]
مردان و زنان بی همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند از فضل خود بی نیاز می‌سازد».
در این آیه خداوند وعده داده است که «زوج‌های فقیر» را از فقر نجات خواهد داد. در واقع به آنان توصیه نموده است که شما به جای آن که به «فقر و نداری خود» توجه کنید و از ازدواج دست بشویید، به «فضل و دارایی خداوند» بیندیشید و به سوی ازدواج حرکت کنید.
4- توبه و اسغفار: توسعه رزق و روزی نوعی تشویق مادی است که خداوند برای کسانی که از کژ راهه بازگشته در نظر گرفته است.
«قال علی (علیه‌السّلام) : الاستغفار یزید فی الرزق؛
استغفار، رزق را افزایش می‌دهد».[3]
5- صدقه: صدقه موجب افزایش روزی و برکت زندگی می‌باشد زیرا صدقه دادن ـ در واقع ـ معامله با خداست. گیرنده صدقه خداست صدقه دهنده پاداش آن را از خود او دریافت می‌کند:
لذا کسانی که از مال خود انفاق می‌کنند، در تجارتی شرکت کرده‌اند که هرگز زیان و ورشکستگی در آن راه ندارد.
6- به کار بستن عقل و تدبیر: در روایات از عقل به پیامبر درونی تعبیر شده است، پس لازم است در کلیه امور زندگی از جمله رشد مالی هم از عقل و تدبیر بهره گرفت.
7- مشورت کردن: مشورت یعنی شریک شدن در عقل دیگران که این امر می تواند در تمام امور از جمله پیشرفت های اقتصادی و افزایش روزی موثر باشد.
نظم وانضباط: یکی از عوامل افزایش روزی داشتن نظم و برنامه است، امیرالمومنین (ع) در وصیت خویش به تقوا و نظم در امور توصیه فرمودند. در روایتی دیگر نیز ایشان بی برنامه بودن وضع زندگی را از عوامل فقر برشمردند.
9- اعتدال، میانه روی و قناعت در زندگی: در نظر داشته باشیم که مفاهیمی همچون قناعت، اقتصاد و میانه روی با خساست تفاوت دارد. منظور از میانه روی، مدیریت امور اقتصادی خانواده و جلوگیری از اسراف و تبذیر است که خود از عوامل مهم فقر شمرده می شود. حضرت علی (ع) می‌فرمایند که قانع باش تا بی‌نیاز شوی.
9. تقوا داشتن: خداوند در آیات 2 و 3 سوره طلاق، می‌فرماید که هرکس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی ( از مشکلات ) برای او فراهم می‌کند و از جایی که گمان نمی‌برد به او روزی می‌دهد.
10. خوش اخلاق بودن: امام صادق (ع) می فرمایند که خوش خویى، روزى را افزایش می دهد.
11. خوش نیت بودن و صداقت داشتن: در روایتی از قول امیرالمومنین (ع) آمده است که هر که خوش نیّت باشد، روزى اش افزایش می یابد.
12. توکل بر خدا: از پیامبراکرم (ص) نقل شده که هر کس از شما به خداوند توکل کند به گونه‌ای که حق توکل را ادا کند، خداوند روزی شما را خواهد داد کما اینکه روزی پرندگان در آسمان را خواهد داد.
13. ازدواج: پیامبراکرم (ص) می فرمایند که با ازدواج، رزق را طلب کنید.
14. ترک حرص: حضرت علی (ع) ترک حرص و آز را از عوامل افزایش رزق و روزی می شمارند.
15. امانت داری: امام على (ع) فرمودند که امانتدارى، روزى را مى افزاید.
16. حقگوئی: امیرالمومنین (ع) حقگویی را موجب افزایش روزی می دانند.
17. صدقه دادن: امام على (ع) فرموده اند که با دادن صدقه، روزى را فرود آورید.
18. مداومت در وضو و طهارت: در روایتی پیامبر اکرم (ص) به کسی که طالب زیاد شدن روزی اش بود، فرمودند که پیوسته درحال طهارت باش، روزی ات وسعت مى یابد.
19. پرداخت خمس و زکات: امام باقر(ع) فرمودند که زکات دادن، روزى را مى افزاید.
20. اهمیت دادن به نماز: مخصوصاً نماز اول وقت و اقامه آن با حالت خشوع در روایتی پیامبر اکرم (ص) یکی از عواقب سبک شمردن نماز را برداشته شدن خیر و برکت از رزق و روزی بیان فرمودند.
21. شکر نعمت: در روایتی امیرالمومنین (ع) شکر صاحب نعمت را از عوامل افزایش روزی نام بردند.
22. دعا کردن: پیامبراکرم (ص) فرموده اند که آیا راهنمایی کنم شما را به سلاحی که بر دشمنانتان پیروز و رزقتان را جاری کند؟ یاران حضرت عرض کردند آری ای رسول خدا، آنگاه حضرت فرمود خدایتان را شبانه- روز بخوانید، چرا که دعا سلاح مؤمن است.
پی نوشت:
1. سوره2، بقره، آیه 168
2. سوره24،نور، آیه 32
3. بحارالنوار،93/277/4
4. سوره 57، حدید،آیه 11
5. سوره 2، بقره، آیه58
6. وسائل‌الشیعه، ج۱۸، ص۳۱۵
7. تهذیب‌الاحکام، ج6، صص185 تا 383